Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς
Το μέγα θέαμα του φωτός της Μεταμορφώσεως του Κυρίου
είναι μυστήριο του μέλλοντος αιώνος
Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, Ομιλία στην σεπτή Μεταμόρφωση του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος μας Ιησού Χριστού, Στην οποία αποδεικνύεται ότι το κατ’ αυτήν φως είναι άκτιστο (ομιλία 34η)
«Έπειτα από έξι ημέρες παραλαμβάνει ο Ιησούς τον Πέτρο και Ιάκωβο και Ιωάννη και τους ανεβάζει ιδιαιτέρως σε υψηλό όρος, και μεταμορφώθηκε εμπρός τους και έλαμψε το πρόσωπό του σαν ο ήλιος»1.
Τούτο λοιπόν είναι ανάγκη να εξετάσουμε πρώτα από το ευαγγέλιο: Έπειτα από ποια ημέρα αριθμεί τις έξι ημέρες ο Απόστολος του Χριστού και ευαγγελιστής, έπειτα από τις οποίες έφθασε η ημέρα της μεταμορφώσεως του Κυρίου; Μετά από ποια λοιπόν;
Έπειτα από εκείνην, κατά την οποία ο Κύριος, διδάσκοντας τους μαθητές του, έλεγε ότι πρόκειται να έλθει ο Υιός του ανθρώπου μέσα στη δόξα του Πατρός Του, και προσέθετε, «ότι υπάρχουν μερικοί από αυτούς που στέκονται εδώ, οι οποίοι δεν θα γευθούν θάνατο, έως ότου δουν τον Υιό του ανθρώπου να έρχεται στη βασιλεία Του»2.
«Δόξα του Πατρός» και «βασιλεία Του» καλεί εδώ το φως της μεταμορφώσεώς Του. Τούτο υποδεικνύει και εκθέτει σαφέστερα και ο ευαγγελιστής Λουκάς, όταν λέει: «Πέρασαν έπειτα από αυτούς τους λόγους οκτώ περίπου ημέρες· τότε, αφού παρέλαβε τον Πέτρο και τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη, ανέβηκε στο όρος για να προσευχηθεί· και, καθώς προσευχόταν, το είδος του προσώπου Του έγινε διαφορετικό και τα ρούχα Του άστραψαν από λευκότητα»3.
4. Αλλά πώς συμφωνούν μεταξύ τους, αφού ο μεν ένας είπε φανερά οκτώ τις ημέρες μεταξύ της επαγγελίας και της επιφανείας, ο δε άλλος, μετά έξι ημέρες; Ακούσατε και αντιληφθείτε. Επάνω στο όρος ήταν οκτώ και φαίνονταν έξι. Αυτοί οι τρεις, Πέτρος και Ιάκωβος και Ιωάννης, που ανέβηκαν μαζί με τον Ιησού και είδαν εκεί να βρίσκονται και να μιλούν μαζί Του και ο Μωυσής και ο Ηλίας, ώστε να είναι αυτοί έξι.
Αλλά πάντως μαζί με τον Κύριο συνυπήρχαν αοράτως και ο Πατήρ και το Πνεύμα το Άγιο· ο Πρώτος μαρτυρώντας με τη φωνή Του ότι τούτος είναι αγαπητός Υιός Του, Το Δεύτερο συνεκλάμποντας δια της φωτεινής νεφέλης και δείχνοντας το συμφυές και ενιαίο του φωτός του Υιού, τόσο προς Αυτό όσο και προς τον Πατέρα· επειδή πλούτος τούτων είναι η συμφυΐα και η ενιαία έξαρση της λαμπρότητας. Έτσι λοιπόν οι έξι είναι οκτώ.
Όπως λοιπόν ο αριθμός έξι δεν έχει καμιά διαφωνία προς τον οκτώ σ’ αυτούς, έτσι ούτε οι ευαγγελιστές δεν διαφωνούν, όταν ο μεν ένας λέει «έπειτα από έξι ημέρες», ο δε Λουκάς «πέρασαν μετά τους λόγους τούτους οκτώ περίπου ημέρες»· αλλά και με τους δύο τούτους λόγους μάς έδωσαν ένα είδος τύπου των συναθροισμένων στο όρος, με μυστικό μαζί και φανερό τρόπο.
5. Θα μπορούσε μάλιστα έτσι να δει κανείς, εξετάζοντας καλώς και κατά το γράμμα, ότι είναι ομόλογοι οι θεοκήρυκες ευαγγελιστές. Επειδή ο Λουκάς είπε οκτώ ημέρες, χωρίς να διαφωνεί προς εκείνον που είπε έπειτα από έξι ημέρες, αλλά συμπεριλαμβάνοντας και την ημέρα κατά την οποία ελέχθηκαν οι λόγοι εκείνοι και την ημέρα κατά την οποία μεταμορφώθηκε ο Κύριος.
Αυτές (τις ημέρες) ακριβώς επιτρέπει και ο Ματθαίος να εννοήσουν οι συνετώς εξετάζοντες, χρησιμοποιώντας και την πρόθεση «μετά», που δηλώνει την επομένη. Αυτός μεν την χρησιμοποίησε, ο άλλος όμως την παρέλειψε· διότι δεν λέγει μετά οκτώ ημέρες, όπως εκείνος μετά έξι ημέρες, αλλά «πέρασαν οκτώ περίπου ημέρες». Έτσι δεν υπάρχει καμιά διαφορά στην ιστορική έννοια των Ευαγγελιστών.
6. Αλλά με την φαινομενική διαφωνία μεταξύ τους μας υποδηλώνουν και κάτι άλλο μεγάλο και μυστικό. Γι’ αυτό όσοι είσθε διαπεραστικοί κατά τη διάνοια εντείνετε την προσοχή σας σε όσα θα λεχθούν: Γιατί ο μεν ένας είπε μετά έξι ημέρες, ο δε άλλος πέρασε και την εβδόμη, μνημονεύοντας την ογδόη;
Επειδή το μέγα θέαμα του φωτός της μεταμορφώσεως του Κυρίου είναι μυστήριο της ογδόης ημέρας, δηλαδή του μέλλοντος αιώνος, που αναφαίνεται μετά την κατάπαυση του κόσμου που έγινε σε έξι ημέρες και την υπέρβαση της αισθήσεώς μας που ενεργεί εξαδικώς· επειδή πέντε αισθήσεις έχουμε, και αν προσθέσουμε σ’ αυτές τον αισθητό προφορικό λόγο, τότε αυτός καθιστά εξαδική την ενέργεια της αισθήσεώς μας.
Είναι δε η υποσχεμένη για τους αξίους βασιλεία του Θεού, όχι μόνο πάνω από την αίσθηση, αλλά και πάνω από τον λόγο· γι’ αυτό μετά την καλή απραξία τούτων των εξαδικώς εκτελούμενων, (της οποίας ανενεργησίας την αξία καρπώνεται η εβδόμη), κατά την ογδόη με τη δύναμη ασυγκρίτως ανώτερης ενεργείας αναφαίνεται η βασιλεία του Θεού.
Και αυτή τη δύναμη του θείου Πνεύματος, δια της οποίας βλέπεται από τους αξίους η βασιλεία του Θεού, προείπε ο Κύριος φανερώνοντας κατά τον θείο Λουκά στους μαθητές: «υπάρχουν μερικοί από αυτούς που στέκονται εδώ οι οποίοι δεν θα γευθούν θάνατο, έως ότου δουν τη βασιλεία του Θεού να έχει έλθει εν δυνάμει»4.
Αυτό σημαίνει τη δύναμη που παρέχει στους βλέποντες, να δουν τα αθέατα προκαθαρίζοντας τη θανάσιμη και ψυχώλεθρη φθορά, που είναι η αμαρτία. Και γεύση αυτής της αμαρτίας είναι η αρχή της κακίας στο λογισμό, από την οποία όσοι προκαθαρθούν δεν γεύονται τον κατά ψυχή θάνατο, διατηρούμενοι αμόλυντοι και κατά την διάνοια, (όπως νομίζω εγώ), με τη δύναμη της μέλλουσας επιφανείας.
7. «Υπάρχουν μερικοί από αυτούς που στέκονται εδώ, οι οποίοι δεν θα γευθούν θάνατο, έως ότου δουν τη βασιλεία του Θεού να έχει έλθει δυναμικά». Παντού είναι ο Βασιλιάς του παντός και παντού είναι η βασιλεία Του, γι’ αυτό το να έρχεται η βασιλεία Του δεν δηλώνει το ότι φθάνει από αλλού σε άλλα μέρη, αλλά το ότι αυτή φανερώνεται με τη δύναμη του θείου Πνεύματος· γι’ αυτό έλεγε να έχει έλθει «εν δυνάμει».
Αλλά η δύναμη αυτή δε συναντά αδιάκριτα τον καθένα, παρά μόνο όσους στέκονται μαζί με τον Κύριο, δηλαδή τους στηριγμένους στην πίστη Του και όσους μοιάζουν με τον Πέτρο και Ιάκωβο και Ιωάννη, που και αυτοί φέρονται προηγουμένως από τον λόγο επάνω σε υψηλό όρος, δηλαδή ανεβάζονται επάνω από τη φυσική μας μηδαμινότητα. Και αυτή είναι η αιτία που μιλάμε σαν να είναι ο Θεός πάνω σε όρος.
Ότι φανταζόμαστε αφ’ ενός μεν Αυτόν να κατεβαίνει από τη μεγαλωσύνη Του, αφ’ ετέρου να ανεβάζει εμάς από τη χαμηλή μηδαμηνότητα, για να χωρέσει ο Αχώρητος, (μετρίως φυσικά και όσο είναι ασφαλές), σε γεννητή φύση. Και αυτή η εντύπωση δεν είναι υποδεέστερη από τη λογική, αλλά ασύγκριτα ανώτερη και υψηλότερη, αφού πηγάζει από τη δύναμη του θείου Πνεύματος.
8. Επομένως ούτε δημιουργείται ούτε χάνεται, ούτε περιγράφεται, ούτε υποπίπτει σε αισθητική δύναμη το φως της μεταμορφώσεως του Κυρίου, αν και βλέπεται με σωματικά μάτια για λίγο χρόνο και σε χαμηλή κορυφή του όρους· αλλά μεταβαίνει αμέσως από τη σάρκα στο πνεύμα, σύμφωνα μ’ αυτόν που είπε: «με την εναλλαγή των αισθήσεων, που ενήργησε σ’ αυτούς το Πνεύμα, μετέβησαν οι μύστες του Κυρίου»· και έτσι είδαν αυτό που χάρισε και όσο χάρισε σ’ αυτούς η δύναμη του θείου Πνεύματος, το απόρρητο εκείνο φως.
Τούτο το φως το Οποίο χωρίς να το έχουν δει και αυτοί που τώρα το βλασφημούν, νόμισαν ότι οι πρόκριτοι των Αποστόλων είδαν το φως της μεταμορφώσεως του Κυρίου με αισθητική και κτιστή δύναμη, και γι’ αυτό επιχειρούν να το υποβιβάσουν σε κτίσμα. Όχι μόνο εκείνο το φως, δηλαδή την δόξα και βασιλεία του Θεού, αλλά και τη δύναμη του θείου Πνεύματος, δια της οποίας αποκαλύπτονται τα θεϊκά στους αξίους.
Επειδή δεν άκουσαν ή δεν πίστευσαν στον Παύλο που έλεγε, «τα οποία οφθαλμός δεν είδε και αυτί δεν άκουσε, και τα οποία δεν ανέβηκαν σε καρδιά ανθρώπου, αυτά που ετοίμασε ο Θεός σ’ αυτούς που τον αγαπούν, σ’ εμάς δε αποκάλυψε ο Θεός δια του Πνεύματός του· διότι το Πνεύμα ερευνά και τα βάθη του Θεού»5.
9. Αλλά όταν έφθασε η ογδόη, όπως έχει λεχθεί, ο Κύριος παραλαμβάνοντας τον Πέτρο και τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη ανέβηκε στο όρος για να προσευχηθεί· επειδή πάντοτε προσευχόταν απομακρυνόμενος από όλους, ακόμα και από τους Αποστόλους· όπως όταν έθρεψε με πέντε άρτους και δυο ψάρια τους πέντε χιλιάδες άνδρες μαζί με γυναίκες και παιδιά, αμέσως τους έδιωξε όλους και ανάγκασε όλους τους μαθητές να μπουν στο πλοίο, και αυτός ανέβηκε στο όρος για να προσευχηθή·6 ή παίρνοντας μαζί του λίγους, εκείνους που υπερείχαν από τους άλλους.
Και όταν πλησίαζε το σωτηριώδες πάθος, στους μεν άλλους μαθητές λέει: «καθήστε εδώ, έως ότου προσευχηθώ». Και παίρνει μαζί του τον Πέτρο και τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη.7Αυτούς λοιπόν, αφού παρέλαβε κι εδώ μόνους, «τους ανεβάζει ιδιαιτέρως σε όρος ψηλό και μεταμορφώθηκε εμπρός τους», δηλαδή ενώ αυτοί έβλεπαν.
10. Τι σημαίνει «μεταμορφώθηκε»; Λέει ο θεολόγος Χρυσόστομος: «άνοιξε, όπως ευδόκησε, λίγο από τη θεότητα κι έδειξε στους μύστες τον ένοικο Θεό». «Διότι, ενώ προσευχόταν», (όπως λέει ο Λουκάς), «η εμφάνισή του έγινε διαφορετική», «έλαμψε σαν ήλιος», όπως γράφει ο Ματθαίος·
Και είπε «σαν ήλιος», όχι για να εκλάβει κάποιος ως αισθητό το φως εκείνο· – μείνε μακριά από τη νοητική τύφλωση εκείνων που δεν μπορούν να εννοήσουν τίποτε υψηλότερο από τα φαινόμενα των αισθήσεων, – αλλά για να γνωρίσουμε ότι εκείνο που για τους ζώντες κατά τις αισθήσεις και βλέποντες δια της αισθήσεως είναι ο ήλιος, το αντίστοιχο για τους ζώντες κατά πνεύμα και βλέποντες δια του Πνεύματος είναι ο Χριστός ως Θεός, και δεν υπάρχει ανάγκη άλλου φωτός για τους θεοειδείς κατά την θεοπτία· Επειδή για τους αϊδίους Αυτός είναι φως και δεν υπάρχει άλλο· Γιατί, τι χρειάζεται δεύτερο φως σ’ εκείνους που έχουν το μέγιστο;
Καθώς λοιπόν προσευχόταν έτσι, έλαμψε και φανέρωσε κρυφά στους διαλεχτούς των μαθητών το απόρρητο εκείνο φως, ενώ ήταν παρόντες οι κορυφαίοι Προφήτες, για να δείξει ότι εκείνο το μακάριο θέαμα το προξένησε η προσευχή· και για να μάθουμε ότι διά του πλησιάσματος προς τον Θεό κατά την αρετή, και της ενώσεως προς Αυτόν κατά το νου, προκαλείται και αναφαίνεται εκείνη η λαμπρότητα.
Η λαμπρότητα που δίνεται και βλέπεται από όλους όσοι αδιάλειπτα ανυψώνονται προς τον Θεό, μέσω εύστοχης αγαθοεργίας και ειλικρινούς προσευχής. Επειδή, όπως έχει λεχθεί, η αληθινή και θελκτικότατη ομορφιά, η σχετική με τη θεία και μακάρια φύση, βλέπεται μόνο από όποιον έχει καθαρίσει το νου του.
Και όποιος αντικρύσει τις μαρμαρυγές και τις χάριτες αυτής της ομορφιάς, μεταλαμβάνει κάτι από αυτή, σαν να ξαναχρωματίζεται η συνήθης όψη του με μια ανθηρή λάμψη. Γι’ αυτό και το πρόσωπο του Μωυσή έλαμψε όταν συνομιλούσε με τον Θεό.
11. Βλέπετε ότι και ο Μωυσής μεταμορφώθηκε αφού ανέβηκε στο όρος, κι έτσι είδε τη δόξα του Κυρίου; Αλλά υπέστη την μεταμόρφωση, δεν την προξένησε, σύμφωνα μ’ αυτόν που λέει ότι: «σ’ αυτό με φέρνει το μέτριο εδώ φεγγοβόλημα της αληθείας, να δω και να υποστώ τη λαμπρότητα του Θεού».8
Ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός όμως, είχε από μόνος του τη λαμπρότητα εκείνη· γι’ αυτό δε χρειαζόταν Αυτός ούτε προσευχή που λαμπρύνει το σώμα με θείο φως, αλλά υπεδείκνυε από πού θα προέλθει στους Αγίους η λαμπρότητα του Θεού και πώς θα ιδωθεί από αυτούς· Επειδή «θα λάμψουν και οι δίκαιοι σαν ήλιος στη βασιλεία του Πατέρα τους»,9 κι έτσι γινόμενοι ολόκληροι θείο φως, ως γεννήματα θείου φωτός, θα δουν τον Χριστό που θα αστράφτει με το υπέρλαμπρο μυστικό φως· από του Οποίου τη θεότητα προερχόμενη φυσικώς η λάμψη, φάνηκε εξίσου και στο σώμα Του πάνω στο Θαβώρ, εξ αιτίας του ενιαίου της υποστάσεως. Έτσι και μέσω τέτοιου φωτός έλαμψε το πρόσωπό Του σαν τον ήλιο.
Απόσπασμα από http://www.oodegr.com/oode/pateres1/palamas/metamorfwsi_2.htm#1. (Επιμέλεια Στέλιος Κούκος) Όπως αναφέρουν οι υπεύθυνοι της ιστοσελίδας αυτής, για το αρχαίο κείμενο χρησιμοποιήσαμε το έργο: Παναγιώτη Χρήστου «Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας», τόμος 10, σελ. 354-378 των Πατερικών εκδόσεων «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1985. Η μετάφραση του ιδίου έργου χρησιμοποιήθηκε ως βάση της δικής μας απόδοσης λόγω τής ακριβείας της. Όμως στην προσπάθειά μας να την αποδώσουμε σε ακόμα απλούστερο γλωσσικό τύπο, χρησιμοποιήσαμε υλικό και από την εξαιρετικά γλαφυρή μετάφραση αποσπάσματος, που συλλέξαμε από τον ιστότοπο: http://www.pemptousia.gr
